شعر

مختوم قلی در شعر خود مسائل اجتماعی و سیاسی را مورد توجه قرار داده و به اتحاد ترکمن‌ ها و تقبیح جنگ‌ های آن دوران می‌ پردازد . او هم‌ چنین مسائل اجتماعی نظیر تعدد زوجات ، سواد آموزی و نقش زنان در جامعه ، فقر و اختلاف طبقاتی و معضل مواد مخدر را مورد توجه قرار می ‌دهد . او به دلیل کنایاتش به روحانیان و صوفیان مورد تحریم قرار گرفته و محاکمه شده و به ‌طور کلی مورد غضب اغلب خان‌ ها و قدرتمندان زمان خود بود .

آرامگاه

در دهه ۱۳۷۰ در ایران آرامگاهی برای مختوم ‌قلی فراغی ساخته ‌شد . ساخت این آرامگاه در سال ۱۳۷۸ پایان یافت و در ۲۸ اردیبهشت هم ‌زمان با سالگرد تولد او با حضور و سخنرانی صفر مراد نیازوف رئیس جمهور وقت ترکمنستان و عطا الله مهاجرانی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد ایران افتتاح شد .در زادروز فراغی همواره جمعیت زیادی از مردم منطقه و مقامات دولت ترکمنستان به این آرامگاه می ‌آیند .

 اهمیت

بیشتر اشعار او در جنگ‌ های آن دوران نابود شده ، اشعار باقی ‌مانده او در دهه ۱۸۷۰ توسط آرمینیوس وامبری محقق ادبی و شرق‌ شناس مجار جمع آوری شده و در کتابخانه بریتانیا نگهداری می ‌شود . سه دهه پیش از وامبری هم مختوم قلی توسط دو محقق لهستانی به نام ‌های بوریهو و آلکساندر شودزکو به دنیا معرفی شده‌ بود .محمد علی جمال زاده مختوم قلی را فردوسی ترکمانان نامیده است .

 زندگی و اوضاع اجتماعی و سیاسی

مختوم قلی فراغی اندیشمند مسلمان و شاعر بزرگ ترکمن فرزند دولت محمد آزادی از ترکمن های گوگلان تیره گرکز از دسته قیشق لر در ناحیه گینگ جای در حومه حاجی قوشان شمال شرق گنبد کاووس متولد شد . مختوم قلی معلومات و تربیت ابتدایی را نزد پدر فرا گرفت . شاعر در این باره چنین می گوید :دعا قیلسام جبر جفا اکثر دورعلم اوگرادان استاد قبلام پدر دورترجمه: جبر و جفا زیاد است بخاطرش دعا می خوانم  معلم و استاد پدر است . مختوم قلی ابتدا در محل قزل آیاق در مدرسه ای به نام « ادریس بابا » مشغول به تحصیل می شود . سپس برای ادامه تحصیل به بخارا می رود . در مدرسه کوکتاش با شخصی به نام نوری کاظم بن باهر که برای تدریس دعوت شده بود، آشنا می شود . بعد از آن به افغانستان و هندوستان و از آنجا به ترکستان سفر می کند . مختوم قلی در مدرسه شیر غازی علوم دینی و ادبیات شرق را فرا می گیرد، از آنجا به زادگاه خود اترک باز می گردد .عصر مختوم قلی ، عصر اغتشاش و هرج و مرج بود . شاعر نازک خیال ترکمن اتحاد مسلمانان را تنها راه نجات از فقر و فلاکت و آبادانی مملکت می داند . او در بسیاری از اشعار خود به این مسئله اشاره کرده است . هنگامی که نادرشاه ( 1747 – 1688 م ) از دنیا رفت بین بازماندگانش اختلاف زیادی بروز کرد . احمد درانی ( بنیانگذار افغانستان فعلی ) برای استقلال افغانستان قد علم کرد حتی به این قانع نشد و چشم طمع به دیگر تصرفات نادر دوخت و برای همین نامه هایی به سرکردگان ترکمن نوشت و از ایشان استمداد جست . در همان زمان عده ای از جوانان دلیر ترکمن به سرکردگی چودیرخان برای مذاکره با احمد درانی به افغانستان می روند . در بین این جوانان دو برادر بزرگتر یعنی محمد صفا و عبدالله در بین راه به دست دشمنان کشته می شوند . شنیدن این خبر برای مختوم قلی اندوه فراوانی به بار می آورد تا جایی که از پدر می خواهد تا به او اجازه دهد در پی برادرانش برود . شاعر در مرثیه هایی به نام « عبدالله » « بولار گلمدی » و « چودیر خان » سوگ و ماتم خود را کاملا نمایانده است . مختومقلی ابتدا مادر، سپس در سن 27 سالگی پدر بزرگوار خود دولت محمد آزادی را از دست می دهد . در سن 20 الی 30 سالگی دچار یکی انقلاب درونی و روحانی شد . به عبارت دیگر ازخواب غفلت بیدار گشت و از هوی و حب نفس فارغ شد و به فراغی تخلص یافت . از آن پس به سلوک عرفانی و طریقه نقشبندیه در آمد . 

مقام ادبی و دیوان مختوم قلی فراغی

در خصوص شخصیت ادبی مختوم قلی همین قدر کفایت می کند که بگوییم تا کنون کسی نتوانسته در غنای ادبیات ترکمن آنچنان که او نموده ، رخ نماید . هیچ یک از شاعران ترکمن نتوانسته اند به مرتبه علمی و ادبی او برسند . نه شهرت فراغی را داشتند و نه سبک و دیدگاه خاص او را ، بی شک مختوم قلی بانی ادبیات نوین ترکمن بود . دیوان معروف او گنجینه گران بهای ترکمن ها تا امروز است . در این دیوان غوامض و پیچیدگی های فنی ادباء و شعرا و مقتدمین که به زبان ترکمنی می نوشتند به چشم نمی خورد .نوآوری ایشان در ادبیات ترکمن و نقش محوری او در این سمت گیری به گونه ای است که جمال زاده او را فردوسی ترکمن ها نامیده و مقام او را در احیاء ادبیات و فرهنگ ترکمن چون او تلقی کرده است .اشعار او آکنده از مضامین دینی و تعلیمی است و در بعضی از اشعار او روح حماسی به دودمانش تلقین می شود و بدان وسیله ترکمن ها به جهاد در برابر ظالمین دعوت می شوند . کتاب او مهمترین منبع قابل اعتماد است که می توان تصویری صحیح از زندگی ترکمن ها در آن شرایط ارایه داد . شاید بدان مناسبت بود که مورخ و شرق شناس مشهور ، پروفسور برتلس مختوم قلی را به جام جم تشبیه کرده است . شاعر خود در جایی می گوید : « مختوم قلی، رسالت تو در این است که هر آنچه حق یافتی آن را بر زبان آوری ، در خلوت و سکوت مردن تو را تحقیر می کند . »وامبری که هفتاد سال بعد از وفات شاعر از منطقه ترکمن صحرا سفر می کرد ، نوشته است : « اشعار مختوم قلی دارای جنبه خاصی است و به این معنی که اولا نمونه کاملی از زبان ترکمنی را بدست می دهد، ثانیا در نوشته های او یک قاعده و نظم محکمی وجود دارد که در سایر آثار ادبی شرق بندرت یافت می شود . اشعار مختوم قلی سبب اتحاد طوایف ترکمن که با هم سر جنگ داشتند گردیده است . »اشعار فراغی چنان بر زبان ها توسط طبقات مختلف مردم مسلمان ترکمن شایع و منتشر گشت که اگر ادعا شود در سرزمین ترکستان اکثر مردم کم و بیش ابیاتی از آن را به خاطر دارند ، زیاد اغراق نخواهد بود . شهرت مختوم قلی محدود به ترکمن ها و ترکستان نشد . در افغانستان نام مختوم قلی یاد آور مفاهیم معنوی حماسی آمیخته با مبانی دینی بود . گذشته از ترکمن ها، در بین اقوام کرد ، فارس و ترک همجوار با مناطق ترکمن نشین ابیات نغز او حکم ضرب المثل پیدا کرده بود .تعدادی از فضلا و ادبای ترکمن و غیر ترکمن بر این اتفاق نظر دارند که اشعار مختوم قلی در اصل حدود 700 بیت بوده ولی هم اکنون فقط 200 بیت از آن به یادگار باقی مانده است . در جمهوری ترکمنستان در آرشیو مرکز اسناد مختوم قلی نسخه های خطی دیوان مختوم قلی نگهداری می شود . پاره ای از این آثار ناظر بر تفسیر ابیات فراغی و نقل روایات آن بوده و بخش دیگر به تحلیل مواضع فکری و عقیدتی شاعر پرداخته است . لازم به ذکر است که دیوان مختوم قلی فراغی هم اکنون به چند زبان زنده ی دنیا مثل انگلیسی ، روسی ، فارسی و ... ترجمه و چاپ شده است .مختوم قلی بالاخره در سال 1790م در کنار چشمه عباساری در دامنه کوه سونگی داغ بدرود حیات گفت . پیکرش را بر شتر سپیدی نهاده به روستای آق توقای در نوار مرزی ایران و ترکمنستان بردند و در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپردند .